Gmina Świerklany leży w obrębie Płaskowyżu Rybnickiego, na dziale wodnym pomiędzy dorzeczami Odry i Wisły. Środowisko przyrodnicze Świerklan GórnychPrzez jej terytorium przechodzi pas najwyższych wzniesień Płaskowyżu Rybnickiego. Najwyżej wyniesiona jest południowo-wschodnia część gminy obejmująca Świerklany Górne, gdzie najwyższe wzniesienia osiągają wysokość ponad 290 m n.p.m., zaś najniżej jest położona dolina potoku Szotkówka (nieco powyżej 240 m n.p.m.). Różnica poziomów przekracza nieznacznie 50 m, przy czym największe deniwelacje występują w części południowej, na terenie Świerklan Dolnych.

Rzeźba terenu jest dość urozmaicona, a w krajobrazie dominują pagórki o stosunkowo stromych stokach, doliny potoków czasami tworzą formy parowów. Główna dolina, Dolina Szotkówki, jest stosunkowo szeroka i płaskodenna. Obejmuje ona południowe tereny Świerklan Górnych i Dolnych, opadając ku niżej położonej Dolinie Olzy. Dolinki w rejonie Jankowic opadające w kierunku północnym są znacznie płytsze i mają łagodniejsze zbocza. Rzeki z terenu gminy prawie w całości spływają do zlewni Odry, tylko wschodni kraniec Świerklan Górnych należy do zlewni Wisły.

Widok na Las KrólewiakKrajobraz ziemi rybnicko-wodzisławskiej jest na tyle charakterystyczny, że stanowi osobliwość niespotykaną na całej ziemi śląskiej. Mnóstwo małych dolinek przecina gliniasty grunt trzeciorzędowy, w którym wody polodowcowe wyżłobiły bardzo liczne głębokie i długie jary. Elementem wpływającym na urozmaicenie i malowniczość krajobrazu są ponadto dość liczne zadrzewienia śródpolne, wokół stawów, a także wśród osiedli i na terenach przemysłowych. Na granicy Jankowic i Świerklan znajduje się duży kompleks leśny (352 ha) z drzewostanem stanowiącym niegdyś fragment Puszczy Pszczyńsko-Raciborskiej. Pozostałością po przepięknych i zasobnych drzewostanach pierwotnych są również pojedyncze, wiekowe drzewa, pieczołowicie chronione jako pomniki przyrody. Na terenie Świerklan znajduje się Buk Sobieskiego o obwodzie w pierśnicy wynoszącym 565 cm. Został on objęty ochroną przez Wojewódzką Radę Narodową w 1962 roku (nr rejestru 120). Najatrakcyjniejszymi krajobrazowo terenami są Las Królewiak z dużą grupą wiekowych okazów buków i Las Podlesie z naturalnym źródełkiem zwanym Studzienką. Obszarami przyrodniczo cennymi są również: Las Jankowice, Las Blicherski, łąki wokół cieku płynącego po północnym skraju Lasu Statki oraz wilgotne łąki w dolinie Szotkówki, w okolicach ulicy Stawowej, wraz ze stanowiskiem skrzypu olbrzymiego, znajdującym się przy ulicy Gogołowskiej.

Śródpolny staw w ŚwierklanachNa krajobraz ziemi świerklańskiej składają się poza tym rzeki, potoki i strumyki. Główną rzeką gminy Świerklany jest płynąca w kierunku południowym Szotkówka, leżąca w zlewni Olzy i w dorzeczu Odry, odwadniająca cały obszar Świerklan Górnych i Dolnych. W dolinie Szotkówki i jej dopływów występują stawy hodowlane. Obszar położony na wschód od Świerklan Górnych odwadniany jest przez potok Kłokocińskiego, leżący w zlewni Rudy, dopływu Odry. Na terenie gminy znajduje się tylko źródliskowa część tego potoku, który w tym miejscu płynie w kierunku północno-wschodnim. W najbardziej na wschód wysuniętej części Świerklan Dolnych (Brychówka) swoje źródło ma potok Borynia, leżący w zlewni rzeki Pszczynki, dopływu górnej Wisły. Teren Jankowic odwadniany jest przez potok Radziejowski i jego dopływy, spływające z terenu gminy w kierunku północno-zachodnim. Potok Radziejowski jest dopływem Nacyny, należącej do zlewni Rudy. W północnej części Jankowic powstało w ostatnim czasie sporo bezodpływowych zbiorników wodnych, będących wynikiem osiadania gruntu i wypływu wód gruntowych na powierzchnię. Jest to efekt uboczny działalności górniczej kopalni Chwałowice i Jankowice. Największym zbiornikiem wód stojących jest zbiornik - zalewisko Podkościele.

Na terenie całej gminy przeważają gleby brunatne wyługowane i kwaśne oraz bielice i pseudobielice. Gleby te wytworzone są na tworach żwirowych, piaszczystych, gliniastych, ilastych i lessopodobnych. Utwory żwirowe i piaszczyste dominują głównie na terenie Jankowic i północno-wschodniej części Świerklan Górnych. Na pozostałych terenach dominują utwory ilaste i lessopodobne. W dolinie rzeki Szotkówki rozwinęły się mady czarnoziemne, wytworzone z pyłów ilastych. W dolinkach mniejszych potoków, którymi spływają dopływy Rudy i Nacyny, utworzyły się na podłożu piasków słabogliniastych gleby mułowo-torfowe.

Typy gleb w gminie Świerklany

Budowa geologiczna obszaru, na którym leżą Świerklany i ich najbliższa okolica, jest związana ze strukturą podłoża Płaskowyżu Rybnickiego. Ten zaś jest pozostałością mocno już zniszczonej, moreny dennej lodowca. Obszar ten pokryty jest serią piaszczysto-żwirowych utworów fluwioglacjalnych, budujących poziom sandrowy z okresu transgresji lądolodu Środowisko przyrodnicze Świerklanśrodkowopolskiego. Utwory sandrowe porozcinane są gęstą siecią dolin okresowych, będących plejstoceńskimi nieckami, których dna zostały odmłodzone i pogłębione w holocenie. Stropową część utworów czwartorzędowych stanowią w części północno-zachodniej (środkowe i zachodnie Jankowice) żwiry, w części północno-wschodniej piaski i piaski gliniaste, a w części południowej w Świerklanach Dolnych i części Świerklan Górnych pyły lessopodobne. Pod czwartorzędem zalega kompleks ilasto-piaszczystych osadów mioceńskich. Bezpośrednio pod miocenem zalega karbon produktywny z pokładami węgla kamiennego eksploatowanymi przez okoliczne kopalnie. Niemal wszystkie złoża węgla kamiennego w Rybnickim Okręgu Węglowym cechuje gazowość. Na terenie Świerklan prowadzi się więc także eksploatację gazu od około 1950 r.

Pod względem klimatycznym okolica Świerklan ma korzystne warunki i łagodniejszy przebieg zimy, niż np. centralne, czy północne tereny województwa śląskiego. Zasadniczą cechą Bukklimatyczną tego regionu jest wielka zmienność i aktywność atmosferyczna, wynikająca ze ścierania się wpływów oceanicznych i kontynentalnych. Odrębność natomiast zaznacza się w wyraźnym ociepleniu, przedłużeniu okresu wegetacyjnego, zwiększonej częstotliwości deszczów, a to na skutek częściowego otwarcia się na południe przez Bramę Morawską, skąd napływają wilgotne i ciepłe masy powietrza. Według róży wiatrów (czyli wykresu trwania i prędkości wiatrów) na terenie gminy Świerklany w ciągu roku około 60% stanowią wiatry z kierunków południowych i zachodnich, w tym blisko 20% z kierunku południowo-zachodniego, czyli od strony Bramy Morawskiej. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,8°C. Najwyższą średnią temperaturę miesięczną notuje się w lipcu (około 18°C), najniższą zaś w styczniu (-2,5°C). Roczna suma opadów zamyka się w granicach 800 mm. Maksymalne opady przypadają na lipiec (średnio 118 mm), minimalne zaś na styczeń (średnio 35 mm). Średnia wilgotność względna powietrza wynosi około 80%. Okres wegetacji na terenie Świerklan rozpoczyna się z początkiem kwietnia, a kończy w pierwszej dekadzie listopada. Jego długość waha się zatem w granicach 200-220 dni. Lato trwa około 100 dni (liczy się dni o temperaturze powyżej 15°C). Dni mroźnych przypada od 20 do 40 w roku, a z przymrozkami od 100 do 130. Przymrozki wiosenne występują zwykle do trzeciej dekady kwietnia, w obniżeniach terenu mogą pojawiać sięga nawet do drugiej dekady maja. Przymrozki jesienne pojawiają się przeciętnie od drugiej lub trzeciej dekady października. Średnio w ciągu roku występuje od 40 do 55 dni z pokrywą śnieżną.